Karol Schayer - Wizjoner

Wprawdzie pracował na Śląsku jedynie 12 lat (1927-1939), jednak dziś jego dorobek jest niepodważalny, a jego dzieła często określa się jako "wyprzedzające swój czas"

Początki

Karol Schayer urzodził się we Lwowie 25 XII 1900 roku. W 1919 roku zdał maturę w lwowskim gimnazjum realnym i rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki we Lwowie. Wkrótce przerwał studia by wziąć udział w akcji plebiscytowej na Spiszu i Orawie. W roku 1920 brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W roku 1921 ponownie przerwał studia by pomagać w organizacji plebiscytu na Górnym Śląsku. W 1922 roku, powrócił na studia ale tym razem na Wydział Architektoniczny, jednocześnie pracując u znanego lwowskiego architekta Hipolita Śliwińskiego. Dyplom uzyskał jesienią 1926 roku.

Praca na Śląsku

O wyglądzie Katowic lat 20 i 30 XX wieku w dużej mierze decydowali absolwenci osławionej Politechniki Lwowskiej. Schayer, jeden z nich, przybył na Śląsk w grudniu 1927 roku, gdzie podjął pracę architekta w Wydziale Budowlanym Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, projektując w tym czasie m.in. wiele gmachów szkolnych. W 1929 ożenił się z Bożeną Sołtysówną - córką polskiego działacza narodowego z Bytomia Joachima Sołtysa. Z małżeństwa tego miał córkę Krystynę. W 1935 otworzył własne biuro architektoniczne w Katowicach.

Arcydzieło Schayera - dziś tylko na archiwalnych zdjęciach...

Już od początku 1930 roku władze wojewódzkie podejmowały starania o zbudowanie specjalnego gmachu dla Muzeum Śląskiego. Muzeum Śląskie od samego początku nie miało swojej stałej siedziby. W latach 20-tych korzystało z kilku sal Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Dopiero jednak w roku 1934 wytypowano projektanta — młodego, zdolnego architekta Karola Schayera. Na początku roku 1935 przedstawił on projekt gmachu, który miał być jednym z najnowocześniejszych muzeów w Europie, a jednocześnie swego rodzaju monumentalnym pomnikiem. Budowę, rozpoczętą w roku 1936, zakończono w lecie 1939 roku. Muzeum miało być otwarte dla publiczności wiosną następnego roku.

Najbardziej uderzającą cechą projektu było całkowite zerwanie z dotychczas uświęconą tradycją budownictwa muzealnego. Pod zwględem architektoniznym i funkcjonalnym gmach stanowił zupełne novum. Funkcjonalistyczny gmach otrzymał dach o konstrukcji stalowego szkieletu, którego właściwości architekt znakomicie wykorzystał na potrzeby muzealne, tworząc sale wystawowe o olbrzymiej, swobodnie dającej się kształtować powierzchni. Również wnętrza wypełnione były nowoczesnością. Wszelkie zastosowanie rozwiązania techniczne miały zapewnić muzeum właściwe funkcjonowanie, bezpieczeństwo zbiorom, a zwiedzającym-wygodę.

Budynek na planie litery H miał ośmiokondygnacyjny korpus główny (gmach wystawowy) o długości 83 m, usytuowany na linii północ — południe i dwa czteropiętrowe skrzydła równoległe do ulicy Jagiellońskiej i Dąbrowskiego. Na placu przed muzeum, od strony Urzędu Wojewódzkiego, miał stanąć pomnik Bolesława Chrobrego wykonany przez Stanisława Szukalskiego.

Muzeum, już ukończone i przygotowane do rozlokowania zbiorów, zostało zburzone przez Hitlerowców w 1941 roku jako „pomnik pychy polsko-żydowskiej", jak tę decyzję urzędową określiła „Kattowitzer Zeitung". Sporą część nabytków galerii malarstwa polskiego udało się po wojnie odzyskać, ale gmachu już nie odbudowano, a na jego miejsce, naprzeciwko Urzędu Wojewódzkiego, wybudowano gmach Związków Zawodowych (projektu Henryka Buszki i Aleksandra Franty, z lat 1950-54) według powojennej mody przejętej z Moskwy.

Jedynym ocalałym fragmentem po Muzeum Śląskim jest jego skrzydło mieszkalne mieszczące się przy ulicy Kobylińskiego 5.

To, co zostało...

Oprócz Katowic Schayer projektował m.in. w Chorzowie, Bielsku, Cieszynie i Warszawie, jednak największą spuścizną jego dzieł niewątpliwie dysponują właśnie Katowice. Zasłynął zwłaszcza jako projektant budynków szkolnych oraz kamienic, niezwykle luksusowych i przełomowych w formie jak na ówczesne czasy.

Wśród jego katowickich realizacji wymienić należy zwłaszcza kamienice. Najbardziej znane z nich mieszczą się przy ulicach: Dąbrowskiego 24 (dom czynszowy Augustyna i Karola Łabusiów z 1936), PCK 6 (dom adwokata Wojciecha Żytomirskiego z 1936) oraz przy Al. Korfantego 60 (dom dr. Bronisława Radowskiego z 1937) i 68 (dom Jana Kędziora z 1936).

W przypadku kamienic Schayera, walory architektoniczne osiągane były bardzo prostymi środkami, przy czym jednak nie brakowało jego dziełom wyrafinowania. Ta klarowność i jednolitość kompozycyjna została uzyskana poprzez harmonijną równowagę trzech podstawowych elementów kompozycyjnych: linii, płaszczyzny i bryły.Szlachetne proporcje, "nadwieszanie" budynków nad kondygnacją parterową, poprzez jej cofnięcie (co dodawało lekkości budynkom), wysmakowany linearyzm konstrukcji (układ balkonów-tarasów, przebieg pasów okien). Współgranie tych wszystkich elementów stanowiło o oryginalności dzieł (zdecydowanie wyróżniających się na tle dzieł innych
architektów) ale, jak pisze Odorowski, jednocześnie było swego rodzaju znakiem firmowym architekta, pozwalającym poprzez podobieństwa bez trudu je rozpoznać.

Oprócz tego znany jest również projekt Międzynarodowego Banku Handlowego (obecnie siedziba Kredyt Banku) przy ulicy Mielęckiego 10 oraz budynek dawnych Śląskich Zakładów Mechaniczno-Optycznych OPTA w dzielnicy Wełnowiec (ul. Iłłakowiczówny), który niestety poprzez nieudaną modernizację w roku 2006 został pozbawiony pierwotnych walorów.

Inną znaną śląską realizacją Schayera był projekt przebudowy chorzowskiego ratusza. Budynek, oryginalnie pochodzący z lat 1872-1875 obecną bryłę przybrał po przebudowie w 1928 roku. Dobudowano wówczas skrzydło boczne od strony ul. Jagiellońskiej, wieżę oraz czwarte piętro.

Z budynków szkolnych zaprojektowanych przez Schayera w pierwszej kolejności warto wymienić budynki gimnazjalne w Mikołowie (gimnazjum nr 1 im. Powstańców Śląskich z 1936 roku) oraz w Dąbrówce Wielkiej oraz budynek szkoły im. Adama Mickiewicza w Lublińcu z 1929 roku (obecnie Zespół Szkół nr. 1).

Znaną warszawską realizacją Schayera jest z kolei Willa Chmielewskich przy ul. Frascati 4, niestety nadbudowana, a przez to oszpecona, po 1945 roku.

Lata II Wojny Światowej

W 1939 roku będąc członkiem cywilnej obrony Śląska kierował działaniami ochotników z organizacji niepodległościowych przy pracach zabezpieczających. Następnie po niemieckim ataku 1 września 1939 roku, organizował działania ewakuacyjne w głąb kraju. Polska literatura uśmierciła Schayera, podając, że zginął w czasie wojny. Tymczasem, jak wielu innych, tułał się po Europie i Azji. Zmuszony do ucieczki przed Niemcami za granicę, dotarł w grudniu 1940 roku do Palestyny gdzie pracował przy polskich oddziałach wojskowych. W latach 1942-1944 przebywał w Erytrei pracując dla wojsk sprzymierzonych.

Po wojnie...

W kwietniu 1945 roku zdołał dotrzeć do Bejrutu i tu osiąść na stałe. Rozpoczął pracę w libańskiej firmie budowlanej, a po jej upadku utworzył własną spółkę. Początkowo projektował stacje elektryczne i sklepy. Dopiero od chwili zwycięstwa w konkursie na projekt Klubu Alumnów uniwersytetu amerykańskiego, jego kariera rozkwitła. Ważnym dziełem była też budowa siedziby spółki Kadicha wraz z całym urządzeniem w Tripoli. Oprócz tego zaprojektował m.in. budynki: AUB Alumni Club (1952), Dar Al Sayad (1954) oraz Shell Building (1959) - wszystkie trzy w Bejrucie. Projektował również w Trypolisie i Saidzie. Współpracował tam m.in. z takimi architektami jak Bahij Khoury Makdisi i Wassek Adib.

W 1970 roku po raz kolejny zmuszony był zmienić kraj zamieszkania. Wyjechał wraz z żoną do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1971 roku zmarł (w Rockford - Illinois) i zgodnie z jego ostatnią wolą został pochowany na cmentarzu polskim w Bejrucie.

W artykule użyte zostały informacje zamieszczone na Wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Schayer) oraz w książce Waldemara Odorowskiego "Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922 - 1939".