Śląska tożsamość jest modna

Dr. Elżbieta Anna Sekuła, kulturoznawca i socjolog. Pracuje jako adiunkt w Instytucie Kultury Komunikowania SWPS w Warszawie. Współzałożycielka Ośrodka Badań Przestrzeni Publicznej oraz Fundacji Obserwatorium.

Interesuje się problematyką narodu i nacjonalizmu (ze wskazaniem na Górny Śląsk), zagadnieniami dotyczącymi współczesnego miasta, metropolizacji i przestrzeni publicznej oraz związkami między procesami indywidualizacji i uspołecznienia w kontekście późnonowoczesnej kultury.

Autorka pracy naukowej "Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem"

Co to jest ta tożsamość śląska?

Nie można wskazać jednej, niepodważalnej i wspólnej dla wszystkich Ślązaków definicji tożsamości. Spróbuję przybliżyć kilka podstawowych rysów śląskości, opierając się na wstępnych wynikach badań, jakie niedawno przeprowadziłam wraz z zespołem. Na ankietę odpowiedziało ponad 500 osób, które w ostatnim Spisie Powszechnym zadeklarowały jako pierwszą narodowość śląską. Dodam, że czekamy na rezultat badań jakościowych (50 pogłębionych wywiadów swobodnych) i bez nich nasza wiedza jest dość naskórkowa – tym samym poniższe refleksje trzeba traktować dość ostrożnie.

Przede wszystkim, zdaniem większości respondentów (65%), Ślązakiem jest ten, kto się nim czuje. Dopiero w dalszej kolejności pojawiają się uzasadnienia takie, jak urodzenie lub zamieszkanie. Śląskość rozumiana jest przez badanych przede wszystkim jako podtrzymywanie tradycji, kultywowanie obyczajów, trwanie przy korzeniach (36%), funkcjonowanie w ramach odrębnej kultury (26%), poczucie identyfikacji ze Śląskiem (21%) oraz poczucie przynależności do śląskiej wspólnoty (14%).

A co z gwarą śląską? Też jest ważna?

Język śląski uzyskał jedynie 16% wskazań. Daje to do myślenia, zwłaszcza w kontekście pozostałych danych. Inaczej niż w poprzednim Spisie (2002), około 80% naszych respondentów zadeklarowało dobrą znajomość ślązczyzny. Posługują się nią w domu, w rozmowach z przyjaciółmi i sąsiadami – co interesujące, coraz więcej osób używa śląskiego także w pracy. Jednak dla tych ludzi język – choć ważny – nie stanowi bazy do budowania tożsamości. Nie są takim fundamentem także przyczyny natury politycznej ani resentymenty historyczne – wyraźnie maleje liczba wskazań na stosunki Śląska z tzw. centralą czy poczucie śląskiej krzywdy jako zasadnicze motywacje deklarowania odrębnej narodowości śląskiej. Myślę, że to dobry prognostyk – coraz mocniej obecna jest śląskość traktowana afirmacyjnie, oparta o postawy pozytywne, a nie budowana na opozycji wobec realnego czy wyimaginowanego wroga.

Czy młody człowiek może znaleźć w niej coś dla siebie?

Uważam, ze zdecydowanie tak. Również dlatego, że naszkicowany wyżej model śląskiej tożsamości ma cechy dużej otwartości – to tożsamość inkluzywna, włączająca także osoby tradycyjnie traktowane jako obce (np. nie mające „odpowiedniego” pochodzenia). To również postawy zakładające komunikację i współpracę z ludźmi spoza własnego kręgu kulturowego. Ponadto, kształtowanie tożsamości opiera się dzisiaj – i jak najbardziej dotyczy to też Śląska – o narzędzia nowoczesne, takie, z których młodzi ludzie korzystają na co dzień. Facebook, czy ogólnie internet, nie jest dla nich jedynie instrumentem pozwalającym realizować codzienne rozrywki i kontakty towarzyskie – sieć jest płaszczyzną gromadzenia wiedzy o swoim regionie, o historii (publicznej i prywatnej), ale także tutaj właśnie kształtowane są wizje przyszłości, projekty związane ze współczesną kulturą śląską (od kodyfikacji języka po kreowanie przestrzeni śląskiej metropolii). Ponad 10% naszych respondentów korzysta ze śląskojęzycznych portali, a blisko połowa tej grupy właśnie z sieci czerpie informacje o regionie. Także inne współczesne media odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu ich wiedzy o Śląsku – 66% deklaruje korzystanie ze śląskich kanałów telewizyjnych i lokalnych stacji radiowych. Imprezy takie jak Górnośląskie Dni Dziedzictwa czy Marsz Autonomii pokazują, że młodsze pokolenie dobrze odnajduje się w realiach traktowanych przez niektórych jako wyłącznie historyczne – udowadniając tym samym, że mamy do czynienia z jak najbardziej żywą i współczesną materią kultury.

Czy śląskość może być modna?

Nie tylko może, ale jest. Z powodów, o których powiedziałam już powyżej, a ponadto dlatego, że śląskość przez młodych traktowana jest jako kategoria „fanowska”. Jest to zresztą postawa charakterystyczna dla wielu mniejszości w Europie (a także poza jej obszarem). Generalnie – przynależność do grupy w pewnym sensie elitarnej, bo innej, mocno samoświadomej, mającej poczucie łączności zarówno z przeszłością, jak i dobrze posadowionej w dotykalnym dzisiejszym świecie jest pociągająca dla wchodzącego w dorosłe życie człowieka, coraz bardziej zagubionego w późnej nowoczesności.

Jaki z tego wniosek?

Po prostu fajnie jest być Ślązakiem, Kaszubą, Szkotem czy Katalończykiem – a nie „tylko” obywatelem jakiegoś państwa. Poza tym, mam wrażenie, że na Śląsku tożsamość regionalna dobrze przekłada się na codzienność, łączy się ze sferą kultury popularnej (na przykład piłka nożna czy właśnie funkcjonowanie w sieci). W przestrzeni publicznej obecne są rozmaite śląskie gadżety (od koszulek po nalepki na samochodach), a na ulicach słychać śląską mowę.

Dzisiaj bycie Ślązakiem jest normalne; dla niektórych staje się powodem do dumy, ale chyba już dla nikogo nie jest niczym wstydliwym czy prowadzącym do ewentualnych kłopotów (w pracy, w szkole etc.) Śląskość to szansa na szerokie grono znajomych, realizację wspólnych projektów i budowanie swojego miejsca w świecie – a zatem zwiększony wpływ na własną przyszłość. Dla młodego człowieka taka śląskość jest po prostu atrakcyjna.